«روز معماری» می‌خواهیم، یا «روز معمار»؟
زمان مطالعه: 7 دقیقه
حدوداً ده سال است که معماران برای ثبت روزی به عنوان «روز معمار» در تقویم تلاش می‌کنند. در سال‌های اخیر، ثبت این روز در تقویم همیشه محل نزاع بوده است. همچنین چند سالی است که در مناسبت‌های جهانی، «روز معماری» گنجانده شده است. بالاخره، سال 1399 نخستین سالی است که در تقویم رسمی ایران نیز مناسبت «روز معماری» در تقویم گنجانده شده است. اما نام‌های روز معمار و روز معماری چه تفاوتی با یکدیگر دارند؟ آیا این دو روز هم‌ارز هستند؟ ذهن‌های تصمیم‌گیرنده در این خصوص، چطور بین این دو نام انتخاب کرده‌اند؟
جامعۀ ایران عموماً نسبت به اهمیت رشته‌های هنری و نقش هنرمندان در جامعه ناآگاه هستند. معماری هم از این قاعده مستثنا نیست. به عبارتی مردم عموماً رشته‌های هنری را ابزاری مازاد برای پاسخگویی به برخی تمایلات جامعه می‌دانند که وجودشان ضروری نیست. به‌طور کلی هنر در جامعۀ ایران دستاویزی برای پرداختن به مسائل نه‌چندان واجب یا اصطلاحاً لوکس شمرده می‌شود. در چنین شرایطی، نگاه عموم مردم به مقولۀ معماری، از آن حیث است که معماری باید پاسخگوی ابتدایی‌ترین مسالۀ سکونت، یعنی سرپناه باشد. و کمتر پیش می‌آید که به معماری از حیث رسالتی تعیین‌کننده‌تر و مهم‌تر اندیشیده شود. برای همین شکاف عمیقی بین افکار عمومی جامعه و ذهنیت معماران در خصوص ماهیت این رشته وجود دارد. همین مساله باعث شد تا در حدود ده سال پیش، معماران ایدۀ ثبت روزی را تحت عنوان «روز معمار» در تقویم مطرح کنند.
هدف از این ایده چنین عنوان شد که نقش معماران در جامعه بهتر شناخته شود. به عبارتی مردم از اطلاق واژۀ معمار به پیش‌ورانی نظیر بنا، گچ‌کار و... پرهیز کنند و نقش معمار را چنانچه شایستۀ آن است بشناسند. چرا که ثبت چنین روزی امکان برگزاری مراسم‌های مناسبتی و مانورهای تبلیغاتی را بر سر این حرفه فراهم می‌کند. بعد از کش و قوس‌های فراوان، نهادهای ذی‌ربط با ثبت چنین روزی در تقویم مخالفت می‌کردند. تا آنکه در سال 1399 برای نخستین بار، روز سوم اردیبهشت رسماً به‌عنوان «روز معماری» در تقویم رسمی کشور ثبت شد. عنوان ثبت شده یک تفاوت جزئی با خواستۀ دیرینۀ معماران دارد. از سوی دیگر، یونسکو چند سالی است که یک روز را به عنوان «روز جهانی معماری» نام‌گذاری کرده است.
اصرار بر ثبت روز ملی معمار در کنار روز جهانی معماری، این پرسش را ایجاد می‌کند که ثبت روز ملی در ایران چه مزایایی را نسبت به پذیرش روز جهانی دارد؟ تقویم رسمی ایران در بسیاری از موارد، از تقویم جهانی تاثیر نمی‌پذیرد. خصوصاً درمورد مناسبت‌هایی که در ایران برایشان خاستگاه مذهبی قائل شده‌اند، تاریخ جهانی آنها در ایران چندان رسمیت نداشته و تاریخ دیگری در کشور برای آنها وضع شده است. در این موارد، تلاش شده تا این روزها با یک مناسبتی در تقویم رسمی کشور (به تاریخ قمری یا شمسی) ارتباط داده و نام‌گذاری شوند. پس نادیده گرفتن مناسبت‌های جهانی و برساختن معادل‌های ملی برای آنها در ایران امری جدید و ناشناخته نیست. اما روز معماری که اساساً ارتباط مستقیمی با نگاه‌های مذهبی ندارد، چرا باید دست‌خوش چنین فرآیندی از بومی‌سازی بشود؟
حال که زمانی از آغاز تلاش‌ها برای ثبت این روز گذشته است، می‌توان اثرات و شرایط آن را بازخوانی کرد. پافشاری برای ثبت چنین روزی در تقویم رسمی از ده سال پیش تا کنون، هم مزایایی داشته و هم معایبی. از جملۀ مزایا آن است که گره خوردن ریشۀ این نام‌گذاری با نام یک شخصیت برجستۀ ایرانی (شیخ بهائی) می‌تواند ماندگاری آن را در اذهان بیشتر کند. به عبارتی مردم از آن حیث که این روز نسبتی با یک عالم معروف ایرانی دارد، احتمالاً تعصب بیشتری نسبت به آن بورزند تا روز دیگری که پیوندی با آن احساس نمی‌کنند. البته در همین وهله، انتخاب روز سوم اردیبهشت پرسش‌برانگیز است. چرا که روز سوم اردیبهشت برابر اسناد تاریخی، هیچ ارتباطی با وفات یا ولادت شیخ بهائی نداشته است. و از سوی دیگر، شیخ بهائی اساساً معمار نبود و دستاوردهای او در خصوص ریاضیات، هندسه، نجوم، ادبیات و البته علوم دینی است. آثار معماری دیگر گرچه به وی نسبت داده می‌شوند، اما هیچ‌کدام محتوم نیستند. بنابراین علت تناسب روز سوم اردیبهشت با عنوان روز معمار محل سوال است.
مزیت دیگری که در کشاکش‌های ثبت این روز وجود داشته، شاید آن است که همین نزاع و دعوایی که بین نهادهای قدرت و معماران برای ثبت چنین روزی وجود داشته، احتمالاً توجه بیشتری به خود جلب کرده تا زمانی که در همان ابتدا با درخواست ثبت چنین روزی موافقت می‌شد. چرا که هر سال در روز معمار مراسم مختلفی برگزار شده و در اغلب آنها به نوعی به این کشمکش قدیمی اشاره می‌شود. و این اشارات می‌تواند ذهن‌های شنوندگان را به این موضوع حساس‌تر کند. حال آنکه اگر ثبت این روز، بدون درنگ انجام شده بود، از مراسم‌های این روز تنها بازخوانی آثار معماران، سخنرانی‌های مناسبتی و بازگویی اهمیت نقش معماران در جامعه برجا می‌ماند.
اما یکی دیگر از آثار کشاکش ده ساله برای ثبت ملی چنین روزی، آن است که ده سال فرصت برای گسترش و جا انداختن مفهوم روز جهانی معماری از دست رفته است. به عبارتی در همان ابتدای امر، معماران می‌توانستند به جای تلاش برای ثبت ملی روز معمار، روز جهانی معماری را گرامی داشته و تلاش کنند افکار عمومی را نسبت به این روز حساس کنند. در این صورت، امروز لااقل چند سالی بود که روز جهانی معماری در جامعۀ ایران به جا آورده می‌شد و مردم به اندازۀ چند سال درمورد اهمیت و نقش معماران در جامعه شنیده بودند. اینطور به نظر می‌رسد که با وجود مزایای ضمنی‌ای که ثبت روز ملی معمار می‌تواند داشته باشد، پافشاری برای ثبت آن تاکنون، فرصت‌های مهمی را از دست برده است.
اما تفاوت دیگری که در روز جهانی و روز ملی این مناسبت وجود دارد، نحوۀ نام‌گذاری آن دو است که احتمالاً حاکی از نوع نگاه متفاوت به آنها است. در مناسبت روز جهانی، عنوان «روز معماری» درج شده. حال آنکه تلاش معماران در این سال‌ها برای ثبت «روز معمار» بوده است. هرچند که مناسبتی که در نهایت در تقویم ملی ثبت شده، روز معماری است. استفاده از لفظ «معماری» در نام‌گذاری چنین روزی، ذهن را ناخودآگاه به حرفه و رشته‌ای سوق می‌دهد که به این نام خوانده می‌شود. حال آنکه لفظ «معمار» شخصیتی را که به آن حرفه اشتغال دارد به ذهن متبادر می‌کند. این شیوۀ نام‌گذاری، آگاهانه یا ناخودآگاه، شاید از نیت اولیه‌ای آمده باشد که به دنبال نام‌گذاری چنین روزی بود. همانگونه که گفته شد، هدف اولیۀ معماران از ثبت چنین روزی، تلاش برای شناساندن نقش معماران در جامعه و اهمیت ایشان است. به همین خاطر احتمالاً ذهن‌های ایشان در تصمیم‌گیری حول نام این روز، بیش از هرچیز به نام روز معمار متمرکز شده است.
در پایان، می‌توان چنین انگاشت که ثبت روز ملی معماری، چه در روز درستی مناسبت‌گذاری شده باشد چه نه، چه نام آن مطلوب معماران باشد و چه نباشد، فرصت مناسبی است برای معرفی این حرفه و نقش آن به مردم. در تقویم ملی کشور مناسبت‌های شغلی‌ای ثبت شده‌اند که باعث پررنگ شدن نقش آنها شده است. مثل روز معلم، روز پرستار، روز خبرنگار و... . علت این پررنگ شدن البته هم در اهمیت نفس آن شغل یا حرفه است، و هم در ابزارهای کمکی‌ای نظیر رسانه که در تعریف آنها کوشیده‌اند. در هر صورت، امروز معماران برای شناساندن حرفۀ خودشان به مردم و تاکید بر اهمیت نقش خود بیشترین ابزار رسانه‌ای را در اختیار دارند. ابزاری نظیر حضور در فضای مجازی، امکانات تولید محتوا، روز ملی، گردهمایی‌های مناسبتی و نظایر آن.